कोकण: मुंबईच्या वेगवान जीवनात धावपळ करणारा आणि तरीही आपल्या कोकणच्या मातीशी अतूट नातं जपणारा माणूस म्हणजे चाकरमानी. हा नुसता एक शब्द नाही, तर त्यात अनेक भावना, त्याग, संघर्ष आणि एक अटूट नाळ दडलेली आहे. मुंबईसारख्या महानगरात पोटापाण्यासाठी आणि कुटुंबाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी राबणारा आणि तरीही आपल्या कोकणच्या मातीशी घट्ट नाळ जोडून ठेवणारा प्रत्येक माणूस म्हणजे ‘चाकरमानी’.
संघर्षाची गाथा: स्वप्नांचा पाठलाग
कोकणातील तरुण पिढी शिक्षण आणि नोकरीच्या संधींसाठी मुंबईसारख्या शहरांकडे धाव घेते. तिथे प्रत्येक दिवस एक नवा संघर्ष असतो. एका छोट्या खोलीत अनेक जण एकत्र राहतात, कमी पैशांत चांगल्यात चांगलं जीवन जगण्याचा प्रयत्न करतात. लोकल ट्रेनचा जीवघेणा प्रवास, कामाच्या ठिकाणी वरिष्ठांची बोलणी आणि कुटुंबाची सतत असलेली काळजी या सगळ्याला तो हसत-हसत तोंड देतो. त्याचे डोळे नेहमी आपल्या गावाकडे लागलेले असतात. तो एकटा जगत असतो, पण त्याचे मन त्याच्या कुटुंबासोबत, त्याच्या कोकणातील घरासोबत जोडलेले असते.
कोकणची ओढ: मातीतील आनंद
वर्षभर कामात व्यस्त असलेला चाकरमानी सणासुदीच्या दिवसांत किंवा सुट्टीत कोकणाकडे धाव घेतो. गणपती उत्सव असो, शिमगा असो किंवा कोणताही महत्त्वाचा सण असो, ‘चाकरमानी’ आपल्या गावी परततो. त्याचा हा प्रवास केवळ एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जाण्याचा नसतो, तर तो स्वतःला पुन्हा एकदा आपल्या मातीत रुजवून घेण्याचा असतो. मुंबईतील सिमेंटच्या जंगलातून कोकणातील हिरव्यागार निसर्गात परतल्यावर त्याला जो आनंद मिळतो, तो अवर्णनीय असतो. त्याच्या गाडीतून किंवा एसटीतून उतरतानाच त्याला गावातील मातीचा सुगंध जाणवतो आणि सर्व थकवा निघून जातो.
‘एक’ प्रवास, जो अनेक गोष्टी जोडतो
‘चाकरमानी’ जेव्हा गावी जातो, तेव्हा तो एकटा जात नाही. तो मुंबईचा विकास, तिथली संस्कृती आणि शहरी जीवनातील नवनवीन गोष्टी आपल्यासोबत घेऊन जातो. लहान मुलांसाठी खाऊ, मोठ्यांसाठी भेटवस्तू आणि गावासाठी लागणाऱ्या वस्तू तो प्रेमाने घेऊन जातो. त्याच्यामुळे गावात आर्थिक उलाढाल होते. तो केवळ कुटुंबाचा आधार नसतो, तर गावाच्या अर्थव्यवस्थेचाही एक महत्त्वाचा भाग असतो.
चाकरमान्यांच्या प्रवासातील संघर्ष आणि उपाययोजना
चाकरमानी वर्षभर मुंबईत कामाच्या दगदगीत असतो. पण जेव्हा तो गणपती किंवा इतर सणांसाठी कोकणात जायला निघतो, तेव्हा त्याच्या प्रवासाला पुन्हा एकदा संघर्षाची जोड मिळते. प्रवास कमी खर्चात आणि सोप्या पद्धतीने व्हावा, यासाठी तो अनेक दिवस आधीपासून तिकीट बुक करण्याचा प्रयत्न करतो. पण, कधी-कधी ऐनवेळी तिकीट मिळत नाही किंवा मिळेल तर ते खूप जास्त किमतीत मिळतं.
कोकण रेल्वे चाकरमान्यांसाठी वरदान ठरली आहे, पण गाड्यांची संख्या कमी असल्याने आणि तिकीटांची मागणी खूप जास्त असल्याने अनेक चाकरमानी आजही खासगी बसने किंवा स्वतःच्या गाड्यांनी प्रवास करतात. पण, हे मार्गही सोपे नाहीत. कोकणात जाणाऱ्या रस्त्यांची दुरवस्था आणि खड्ड्यांमुळे प्रवासाचा वेळ वाढतो आणि प्रवास अधिक थकवणारा होतो.
यावर उपाय म्हणून, सरकारने कोकण रेल्वे गाड्यांची संख्या वाढवणे, विशेषतः सणांच्या वेळी अधिक गाड्या सोडणे आवश्यक आहे. तसेच, मुंबई-गोवा महामार्ग आणि कोकणातील अंतर्गत रस्ते खड्डेमुक्त करणे महत्त्वाचे आहे, जेणेकरून प्रवासाचा वेळ वाचेल आणि प्रवास सुलभ होईल.
चाकरमानी की कोकणवासीय: एक भावनात्मक वाद
अलीकडेच महाराष्ट्र शासनाने ‘चाकरमानी’ ऐवजी ‘कोकणवासीय’ हा शब्द वापरण्याचे आदेश दिले आहेत. या निर्णयामुळे ‘चाकरमानी’ शब्दावर प्रेम करणाऱ्यांमध्ये एक प्रकारची नाराजी दिसून येते. ‘चाकरमानी’ हा शब्द केवळ एका व्यक्तीला उद्देशून नाही, तर तो एका जीवनशैलीचे प्रतीक आहे. तो संघर्ष, त्याग आणि कोकणावरील प्रेमाचा एक अविभाज्य भाग बनला आहे. ‘कोकणवासीय’ हा शब्द भौगोलिक ओळख सांगतो, पण त्यात ‘चाकरमानी’ शब्दाची भावनात्मक खोली आणि त्यामागचा संघर्ष दिसत नाही. ‘चाकरमानी’ ही केवळ एक उपाधी नसून, ते एका जीवनशैलीचे प्रतीक आहे, जिथे त्याग, प्रेम, संघर्ष आणि समाधान यांचा संगम पाहायला मिळतो.
मुंबईसारख्या शहरात संघर्ष करूनही आपल्या मूळ गावाशी आणि संस्कृतीशी नाळ जोडून ठेवण्याची ही एक प्रेरणा आहे, आणि ती प्रेरणा ‘चाकरमानी’ या एकाच शब्दात दडलेली आहे. सरकारने हा शब्द काढून टाकण्याऐवजी, या चाकरमान्यांच्या दळणवळणाकडे अधिक लक्ष दिल्यास, ते त्यांच्या मातीशी अधिक सहजपणे जोडले जातील आणि कोकणाचा विकासही अधिक वेगाने होईल.
